1853 KIRIM SAVAŞI VE RİZELİLERİN YARDIMI
İshak Güven Güvelioğlu
Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda Rusya ile yaptığı savaşlardan biri, tarihe “Kırım Harbi” olarak geçen savaştır. Bu savaş 4 Ekim 1853 - 30 Mart 1856 tarihleri arasında yaşanmıştır.
Bu savaşta İngiltere, Fransa ve Sardinya (İtalya) Osmanlı Devleti’yle ittifak halinde Rusya’ya karşı savaşmış ve savaş, müttefik devletlerin zaferiyle sonuçlanmıştır.
Savaşa katılan müttefik kuvvetlerin sayısı 1 milyon, Rus kuvvetlerin sayısı 700 bin idi. Müttefik kuvvetlerin can kaybı, savaş meydanında, yaralanıp hastahane de veya hastalık sonucu ölenler de dâhil olmak üzere 300.000–375.000 kişidir. Bunlar arasında bulunan Osmanlı şehitlerinin sayısı tahminen 175.300’dür. Rus kuvvetlerinin kaybı ise yine aynı sebeplerle 220.000 kişi kadardır.
Savaşın başında Osmanlı Devleti’nin mali durumu oldukça kötü durumda bulunmaktaydı. Bu nedenle maliyenin durumunu düzeltmek ve harp masraflarını karşılamada kullanılmak üzere yeni kaynaklar bulmak için bazı tedbirler alınmıştır. Bu tedbirlerden biri de ülke genelinde yardım kampanyası düzenlemek olmuştur. Osmanlı Hükümeti tarafından alınan bu karar, Padişahın onayının alınmasını müteakip uygulamaya konulmuş ve söz konusu karar metni, devlet adamlarının yaptığı yardım miktarını gösteren liste ile birlikte Takvim-i Vekâyi’de yayınlanarak duyurulmuştur. Metinde ayrıca hazinenin ihtiyaç duyduğu paranın temini için ülke genelinde İane-i Cihadiye veya İane-i Harbiye adıyla bir yardım kampanyasının düzenlendiği açıklanarak herkesin maddi gücü nisbetinde bu hayırlı kampanyaya katılması istenmiştir.
Devletin açtığı bu kampanyaya Trabzon Eyaleti sınırları içinde yaşayan halkın büyük bir vatandaşlık anlayışı içinde katıldıkları yapılan yardımlardan anlaşılmaktadır. Nitekim yardım kampanyasının düzenlendiğine dair emirnâmenin eyalete ulaşmasını müteakip hemen toplanan Eyalet Meclisi durum değerlendirmesi yapmış ve bargir (Yük hayvanı - At) bedeli olmak üzere 500 kese akçenin (diğer ifadeyle 250.000 kuruşun) toplanması kararı alınmıştır. Meclis üyeleri konu ile alakalı olarak Trabzon Eyalet valisi Mehmed İsmet Paşa'ya bir arzuhal sunmuşlardır. Bu arzuhalde Rum Milleti, Ermeni Milleti ve Katolik milleti reislerinin yanı sıra, 1 tüccar, 1 hanedan, ulema temsilcisi ve de 1 Meclis azasının imza ve mühürleri bulunmaktadır.
Bu yardım kampanyası esnasında Trabzon Eyaleti’nden toplanan para teferruatlı bir şekilde tutulan deftere yazılmış ve Vali İsmet Paşa'nın arzı ile Babiâli’ye gönderilmiştir. Defterin son kısmında yer alan ifadeye göre İane-i Cihâdiye olarak maddi gücü iyi olan vatandaşların kendi istek ve arzuları ile memnuniyet içinde verdikleri para miktarının 456.250 kuruşa ulaştığı ifade edilmiştir. Defterin son kısmında yer alan 22 mühür ve imzalar içinde başta Trabzon müftüsü, bazı müderrisler, Rum, Ermeni ve Katolik milleti kocabaşıları olmak üzere, Dergâh-ı âlî ve Meclis-i kebir azası 5, tüccar 5, hanedandan 4 ve ayrıca şehrin ileri gelenlerinden de 4 şahıs bulunmaktadır. Defterde Sancaklara göre Müslüman ve gayrimüslimlerden yardımda bulunan kişilerin isimleri, yaptıkları yardım miktarları ve bazılarının da mesleklerinin zikredildiği görülmektedir. Defterde kaydedilen kazalar ve bu kazalardan toplanan yardım miktarları şöyledir.
Trabzon merkez kazasından 162 kişi tarafından 189.800 kuruş
Yomra kazasından 23 kişi tarafından 13.400 kuruş
Rize kazasından 51 kişi tarafından 28.500 kuruş
Of kazasından 49 kişi tarafından 27.800 kuruş
Sürmene kazasından 92 kişi tarafından 73.900 kuruş
Akçaabat kazasından 114 kişi tarafından 44.900 kuruş
Tonya kazasından 10 kişi tarafından 7.500 kuruş
Görele kazasından 41 kişi tarafından 24.000 kuruş
Tirebolu kazasından 51 kişi tarafından 35.000 kuruş
Keşap kazasından 17 kişi tarafından 11.450 kuruş yardım yapılmıştır.
Defterde yer alan bu bilgiler ışığında, Trabzon Eyaleti ahalisince yapılan 456.250 kuruşluk yardım 458 Müslüman, 117 Rum, 24 Ermeni ve Katolik olmak üzere toplam 610 kişi tarafından verildiği görülmektedir. Eyalet içinde toplanan bu miktarın 250.000 kuruşunun Batum Orduy-u Humâyûn maiyetinde bulunan askerlerin maaşlarının ödenmesine, geriye kalan kısmın ise İstanbul'a gönderildiği anlaşılmaktadır.
Yardımda bulunanların kaydedildiği 17 Nisan 1270 (1853) tarihli defterden anlaşıldığına göre yardımda bulunmuş Rizeliler 51 kişidir. Bunlardan 31 kişi Ağa, 28 kişi Hacı, 5 kişi Reis, 5 kişi Efendi, 4 kişi Kaptan ve 1 kişi de Molla unvanıyla yazılmıştır. Yine akraba adlarında 19 yerde “oğlu” eki, 16 yerde “zade” eki kullanılmıştır. Kişilerden biri kaza müdürü, üçü aza, biri de nüfus mukayyididir. Yardımda bulunmuş kişilerden çok azı köy ve mahallesi ile yazılmıştır. Bunlardan birer kişi Mapavri, Haldoz, Kuvaroz ve Romanos mahallelerinden, üç kişi İkizdere’nin Edhoni, Cimil ve Manle köylerinden, ikisi de Vela (Veliköy)’dandır. Ayrıca sülâle adlarından yola çıkarak yardımda bulunmuş kişilerden ikisinin İyidereli, birinin Derepazarlı birinin de Paşakuyu mahallesinden olduğu anlaşılmaktadır.
İane-i Cihâdiye olarak Rize’den yardımda bulunan kişiler şunlardır.
| Yardım Miktarı | Yardımı Yapan Kişi | |
| 1.000 kuruş | Kaza Müdürü rifatlü Reşid Ağa | |
| 1.000 kuruş | Azadan Mataracızade Hacı Mustafa Ağa | |
| 1.000 kuruş | [Derepazarı’ndan] Manioğlu Hacı Ömer Kaptan | |
| 750 kuruş | Azadan Hacı Genç Ağa | |
| 500 kuruş | Azadan Tuzcuzade İsmail Ağa | |
| 4.250 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Nüfus mukayyidi Mahmud Efendi | |
| 750 kuruş | Kuveloğlu Hacı Hasan Ağa | |
| 750 kuruş | Suyabatmaz Hacı Reşid Ağa | |
| 750 kuruş | Hacıömerzade Hacı Tahir Efendi | |
| 800 kuruş | Kakıcızade Ömer Ağa | |
| 7.800 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 1.000 kuruş | Şabanzade Hacı Hasan Ağa | |
| 700 kuruş | Beşikcioğlu Hacı Haşim Efendi | |
| 700 kuruş | Fotanınoğlu Hacı Hasan Ağa | |
| 700 kuruş | Hacı Genç Ağa biraderi Hacı İsmail Ağa | |
| 700 kuruş | Mapavri [Çayeli]’den Şerifoğlu Hacı Yusuf Ağa | |
| 11.600 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Emirahmedzade Hacı Ahmed Ağa | |
| 500 kuruş | Hacımahmudzade Hacı Yahya Ağa | |
| 500 kuruş | Haldoz [Bağdatlı Portakallık] mahallesinden Mahmud Yazıcı | |
| 500 kuruş | Hacı Abdulhamid Yazıcı | |
| 500 kuruş | Bekirzade Hacı Mehmed Ağa | |
| 14.100 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Zırhzade Yusuf Ağa | |
| 500 kuruş | Tatoğlu Hacı Ömer Ağa | |
| 500 kuruş | Karahasanzade Hacı Ali Ağa | |
| 500 kuruş | Afacanoğlu Osman Reis | |
| 500 kuruş | Merzifonluzade Hacı Ahmed Kaptan | |
| 16.600 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Sıkrıklızade Osman Ağa | |
| 500 kuruş | Şabanzade Hacı Ali Ağa | |
| 500 kuruş | [Paşakuyu Mahallesi’nden] Güveli Hacı Ahmed Ağa | |
| 500 kuruş | Hacı Derviş Ağa | |
| 500 kuruş | Delihüseyinoğlu Hacı Ali Ağa | |
| 19.100 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 300 kuruş | Hacıosmanefendizade Ali Efendi | |
| 500 kuruş | Sükyaszade Yusuf Ağa | |
| 500 kuruş | Kuvaroz [Gülbahar] mahallesinden Küçük Hacı Memiş Ağa | |
| 500 kuruş | [İyidere’den] Hantaloğlu Mahmud Kaptan | |
| 500 kuruş | Edhoni [İkizdere Gürdere] karyesinden Molla Kadir | |
| 21.400 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Cimilli [İkizdere] Kazancı İbrahim | |
| 500 kuruş | Hacıömerzade Hacı Osman Kaptan | |
| 500 kuruş | Kanberinoğlu Hasan Reis | |
| 500 kuruş | Karındaşı Hüseyin Reis | |
| 500 kuruş | [İyidere’den] Metonunoğlu Ali Ağa | |
| 23.900 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Taviloğlu Ali Ağa | |
| 500 kuruş | Kasarcı İlaçoğlu Yakub Ağa | |
| 500 kuruş | Manle [İkizdere] karyesinden Ali Reis | |
| 400 kuruş | Kumuşoğlu Hacı Hasan Ağa | |
| 300 kuruş | Lahananınoğlu Hacı Hüseyin Ağa | |
| 26.100 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 300 kuruş | Yılancıoğlu Hacı Ahmed | |
| 400 kuruş | Vela [Veliköy] karyesinden Kopuzoğlu Hacı | |
| 400 kuruş | Karye-i mezbureden [Veliköy] Ameş Ağa | |
| 400 kuruş | Romanos [Hayrat] karyesinden Memiş Ağa | |
| 400 kuruş | Lazoğlu Mehmed Reis | |
| 28.000 kuruş | ARA TOPLAM | |
| 500 kuruş | Papakiroğlu Ali Efendi | |
| 28.500 Kuruş | YEKÜN | |
Kaynak:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ.DH.18184, s.3.