RİZE EĞİTİM TARİHİNE BİR BAKIŞ

RİZE EĞİTİM TARİHİNE BİR BAKIŞ

İshak Güven Güvelioğlu

Osmanlı devletinde müslüman çocuklar için ilk eğitim yeri cami, ilk muallim (öğretmen)’de caminin imamıdır. Bu temel uygulama tüm Osmanlı cağrafyası için olduğu gibi Rize için de geçerlidir. Bununla birlikte özellikle büyük Osmanlı şehirlerinde hanedan mensupları, brokratlar, eşraf ve hayırseverler tarafından inşa ettirilip hizmete açılmış “Sıbyan Mektebi”, “Mahalle Mektebi”, “İbtidaiye Mektebi” adlarıyla anılan ilk eğitim mekânları da yok değildi.

Rize’deki ilk eğitim yeri genelde hemen hemen her caminin giriş veya alt katlarında bulunan tek dershaneden ibaret mekânlardı. Cami içinde bu vasıfta yer bulunmayan köy ve mahallelerde ise cami bitişiği veya yakınında yapılan müstakıl sıbyan mektepleri bulunurdu.

Kış aylarında dershanenin ısınması için talebeler derse geldikleri hergün sobaya sığacak şekilde bir odun getirirlerdi. Bu vazife, bazen de talebenin anasının sırtına yüklediği bir sepet odunu camiye getirmesiyle yerine getirilirdi. Genelde 7-8 yaşından itibaren erkek ve kız, her çocuğun devam ettiği bu eğitime “sibyan dersi” adı verilirdi. Dershanede duvar diplerini dolanan tahta oturaklarda erkekler ile kızlar ayrı yerlerde otururlardı. Kuşluk vaktinden sonra başlayıp öğle namazına kadar devam eden ilk dersten sonra, büyüklerin namaz için camiye gelmesi ve talebelerin öğle yemeği için evine gitmesi maksadıyla ara verilir, öğleden sonra talebelerin tekrar toplanmasıyla yeniden başlayan ders, ikindi namazına kadar devam ederdi. Talebeler sırayla hocanın karşısına gelerek günlük dersini okurdu. Hoca talebelerin karşısında kendisine ait biraz yüksekce bir yerde bulunur, hem dersini dinlediği talebeyi, hem de diğer talebeleri kontrol altında tutardı. Ders esnasında talebeler arasında vuku bulacak itişip kalkışma, gürültü ve yaramazlıklar için hocanın sağ yanında bulunan değnek, bazen ihtiyaç duyulan yere uzanabilecek kadar uzun boylu olurdu.

Sıbyan eğitimi genelde dört aşamadan oluşurdu. Birinci aşamaya “ezber dersi” denen Sübhaneke duasından başlanır, Ettehiyyatü, Allahümmesalli, Allahümmebarik, Rabbena, Allahümme innâ neste’inuke, Allahümme iyyâke n’abudu, Amentü dualarıyla devam edilirdi. Bu duaları hatasız okuyup dersini geçenler, sırasıyla Fatiha ve Nâs surelerinden başlayarak Elemterekeyfe suresine kadar ezberlemeye başlardı. Okumalar sesli yapılır, bu şekilde bilmeyenlerin de öğrenmesi sağlanırdı. Hergün sırayla münferiden okunan bu ezber dersler tamamlanınca, toplu ezber dersine geçilirdi. Bu derste hoca yüksek sesle temel ilmihal soruları sorar, talebeler de hep bir ağızdan bu sorulara cevap verirdi[1]. Dersin yüksek sesli ve soru cevap şeklinde geçmesi talebeler için zevkli ve eğlenceli bir hal almasını sağlardı. Derslerde hoca tarafından sorulan ilmihal soruları ve cevapları şöyleydi;

Rabbin kimdir?

Allah

Seni kim yarattı?

Allah

Sen kimin kulusun?

Allah’ın kuluyum

Sen Müslümanmısın?

Elhamdülillah Müslümanım

Ne zamandan beri Müslümansın?

Kâlu Belâ’dan beri Müslümanım

Kâlu Belâ ne demektir?

Allah bizim ruhlarımızı yarattığı vakit, onlara hitaben “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” dedi. Onlar da “Belâ=yani evet ya Rabbi Rabbimizsin” dediler.

Dinin hangi dindir?

İslâm

Kitabın hangi kitaptır?

Kur’an

Kıblen neresidir?

Kâbe-i muazzama

Kimin ümmetindensin?

Hz. Muhammed aleyhisselamın

Kimin milletindensin?

Hz. İbrahim aleyhisselamın

Kimin zürriyetindensin

Hz. Aden aleyhisselamın

Gökten kaç kitap inmiştir?, kaçı kitap, kaçı suhuf?, hangisi hangi peygambere inmiştir?; Kur’an’da adı geçen peygamberler kaç tanedir?, adlarını say?; Dört büyük meleğin adını say; Abdestin farzları, İslâm’ın şartları, İmanın şartları, Namazın şartları…şeklinde devam ederdi.

Birinci aşamada yapılan diğer bir ders de “tatbiki dersler” idi. Bu derste hocanın çağırdığı bir talebe dershanenin ortasına gelir, hocanın isteği üzere teyemmüm veya abdest almayı tatbik ederek gösterirdi. Bir diğeri de Namaz kılma dersi idi. Talebe, hocanın söylediği namazın ilk sünnetini, farzını veya son sünnetini aynen uygulayarak gösterirdi. Bu tür uygulamalar hiç bilmeyenlerin öğrenmesine, hatalı bilenlerin de hatalarını tashih etmesine sebep olurdu.

Sıbyan eğitimindeki bu ilk aşamada başarılı olanlar ikinci aşamaya geçirilirdi. “yüzünden okuyanlar” denen bu grup, Elif-ba’ya başlatılır, Elif cüzünü bitirince de yüzünden Kur’an okumaya geçerdi. Talebenin Kur’an’a geçmiş olması arkadaşları arasında kendisine bir değer atfedilmesine sebep olduğu gibi, ailesi de kendisini ufak tefek hediyelerle taltif ederdi. Kur’an’ı yüzünden seri şekilde okuyacak duruma gelenlere bu sırada Ayete’l-kürsi, Amanerrasulu, Hüvellahüllezi ve aşr-i şerif olarak okumak üzere bazı ayetler ezberletilirdi. Bundan sonra bir taraftan Tecvid dersi verilirken diğer taraftan Yâsin, ve Tebareke sureleri ezberlenirdi. Talebe sayısının çok olduğu ve hocanın yetiştiremediği zamanlarda hocanın görevlendirdiği bu gruptan talebeler, birinci aşamada bulunan gruptan talebelerin derslerini dinlediği de olurdu.

 Yüzünden okuyanlar grubu içinde başarılarıyla öne çıkanlardan istekli ve ezberlemeye istidadı olanlar, üçüncü aşama olan hafızlığa başlatılırdı. Kur’an-ı Kerim’in tamamının ezberlenmesi olan hafızlık eğitimi, genelde birbuçuk - iki senede tamamlanırdı. Hafızlığını tamamlayanlardan veya hafızlık yapmadan son aşamaya geçmek isteyenlerden “Yazı Yazma Dersi” grubu oluşturulurdu. Bu gruba geçenler defter ve kalem edinir ve öncelikle Arap alfabesindeki harfleri yazmayı öğrenirlerdi. Daha sonra basit kelime ve cümlelerin yazılmasına geçilerek bu konuda meleke kazanılırdı.

Yazı dersine geçip bu konuda ilerleme kaydeden talebe, eğitimine devam etmek isterse, ailesi tarafından çevrede bulunan bir medreseye götürülerek kayettirilirdi. Bu talebe artık müderrisin rahle-i tedrisinde ilim tahsiline devam ederdi.

Medreseler[2]

Medreselere sıbyan/iptidaiye mektebinden çıkanlar kayd oluyor ve genelde yatılı olarak kalınıyordu. Bu yapılar, müderris ve hayırseverlerin gayretleriyle inşa ettirilmiş, alt katları taş, üst katları ahşap, ana hatlarıyla; talebe hücreleri, dershaneler ve müderris odasından ibaret iki katlı binalardı. Buralarda verilen eğitime tecvid, talim ve ilmihal’dan sonra alet ilimleri denen sarf ve nahiv (Arapça gramer) dallarına ait Emsile, Bina, Maksud, İzzi, Avamil, İzhar, Kâfiye Molla Camii adlı kitaplar okunurdu. Daha sonra bu dersleri bitirip imtihanda başarılı olanlar, Âlî (Yüksek) ilimler olarak anılan Fıkıh, Mantık, Akaid, Feraiz, Hadis, Tefsir, Usul-u Fıkıh gibi ilimlere ait Nuru’l-İzah, Halebi, Kuduri, Nesefi, Emalî, Halebi, Mülteka, Celaleyn, Kadı Beydavi, Mirat, Mecamiu’l-Hakakik, İsa Goci, Şemsiye, Tasavvurat... gibi ders kitapları şerhleriyle birlikte okutulurdu. Takriben 10-12 senelik medrese eğitimini tamalayanlara çevredeki hoca, müderris ve halkın iştirak ettiği merasimlerle icazetnameleri verilir ve mezun olmuş hocalar olarak çevredeki mescid ile camilerde imamlık (hatiplik ve vaizlik dahil) yapabilirlerdi. Bununla birlikte medrese eğitimini tamamlamadan ayrılanlar arasında imamlık yapanlar da yok değildi.

Bazen sıbyan mektebinden sonra, bazen çevredeki bir medresede bir süre tahsil gördükten sonra, bazen de buradaki medrese tahsilini tamalayıp icazet aldıktan sonra, nadiren Erzurum, Trabzon, Konya ve Kayseri gibi merkezlere, umumiyetle de İstanbul medreselerine gidenler olur, buradaki bir medereseye kaydolup eğitimini tamamlayarak büyük şehirlerdeki medreselerden icazetli müderrisler sınıfına geçilirdi. İstanbul medreselerinde tahsil görürken veya mezun olduktan sonra burada bulunan Medresetü’l-Kudat / Muallimhane-i Nüvvab (Hukuk Mektebi)’a kayd olup aynı zamanda bu medreseden de icazet almak yaygın bir uygulamaydı. Her iki medreseden bu şekilde icazetli Rizelilerin sayısı hayli kabarıktır. İstanbul’dan icazetli müderrisler, açılan ruus imtihanlarına girer, muvaffak olanlar ilmiye tarikıne (devlet kadrosuna) girerek devletten maaşlı resmi müderris ünvanı elde ederlerdi. Bizim tesbitimize göre Rizeli müderrisler arasında bu tür müderrislerden ilki 28 Muharrem 1183 (1769)’de ilmiye tarikıne girmiş Debbağzade Mustafa Efendi’dir.

Yine Rize medreselerindeki tahsilden sonra gittiği İstanbul’da Bayazid, Fatih veya Süleymaniye medreselerinde tahsil gören, icazet alıp Medresetü’l-Mütehassisîn’de ihtisas yapan, Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere, Bağdat, Şam, İzmir, Yanya, Kudüs, Ankara, Konya, Kayseri, İstanbul, Edirne, Beyrut, Fizan, Selanik, Yenişehirifener, Kahire gibi imparatorluğun her yanında müderrislik, naiblik ve kadılık hizmetinde bulunan hatta Orduy-u Humayûn kadılığı ve Anadolu Kazaskerliği payesini ihraz eden Rizeliler olmuştur.

Bilindiği gibi medreseler genel olarak yüksek eğitim kurumlarıydılar. Rize medreselerinin zamanla taşrada, köylere kadar yayılmış ve umumiyetle tek müderris ile faaliyette bulunduklarından yüksek eğitim kurumu olma vasfına haiz olamayacakları, olsa olsa orta veya lise seviyesinde eğitim veren kurumlar olarak kabul edilmeleri yönünde fikirler ileri sürülmüştür. Bu fikir Rize medreselerinden çoğu için doğru kabul etmekle birlikte, bazı Rize medreselerinde müderrislikte bulunmuş bazı zevatın mezar kitabelerinde yer alan okuttukları derslere dair ifadeler, yine Rize medreselerinde tahsilini tamamlayıp İstanbul’a giderek katıldığı ruus imtihanını kazanarak ilmî kariyer elde eden veya Rize medreselerindeki tahsil esnasında okuduğu derseleri sicil varakasında kaydeden müderrislerin verdiği bilgilerden, Rize medreselerinden bazılarının o günkü şartlarda yüksek eğitim kurumları olarak kabul edilmeleri gerektiğini göstermektedir. Bu konuda iki örnek vermek yerinde olur kanaatindeyim. 1869 yılında kurduğu Karadere Medresesinde müderrislik yaparken 1888 yılında vefat eden Hüseyin Efendi’nin mezar kitabesinde şöyle bir mısra vardır;

Birinci defa icazet verup ikincide

Celal’e ders iricek oldu âzım-ı ukba

burada Hüseyin Efendi’nin talebelerine icazet verdiğini, akaid ilmine ait Akaidü’l-Adudiyye adlı eserin Celalüddin ed-Devvanî (öl.1502) tarafından yapılmış şerhi olan ve ulema arasında Celal olarak anılan kitabı okutmaya başlayacakken vefat ettiği söylenmektedir. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan bu kitap 1326 (1908) yılında yayınlanan medrese tahsili programına göre 12 senelik eğitim boyunca medreselerde 10.sene okutulacak dersler arasında bulunmaktadır.[3]

İkinci örnek ise 1887’de Rize Kale mahallesinde doğup 1946’da İstanbul’da vefat etmiş İstanbul Müftülüğü Mushaflar ve Dini Eserler Tetkik Heyeti Reisi Mustafa Asım Bilal’ın dosyasındaki Sicil varakasında Rize’de gördüğü eğitimle ilgili bilgilerdir. Mustafa Asım Efendi bu konuda şöyle demektedir;

“Memleketim bulunan Rize’de vakı’ Altıkulaç Medresesinde Müderris Hafız Ali Efendi’den 1316 senesinde Sarf’dan başlayıp Nahiv’den Molla Cami’nin masdar bahsine kadar tedris ettim ve bu esnada adı geçen hoca’dan aşere ve takrib’den icazetnâme aldım ve Farsça’da Tuhfe-i Vehbî’den başlayıp Pend-i Attar ve Gülistan kitaplarını tamamen ve Hafız-ı Şirazî’nin yarısını memleketimizde bilinen davâvekili Hafız Hulûsi Efendi’den okudum”[4]

Buradaki ifadelerden anlaşıldığına göre günümüzde bile hafızlığını tamamlamış çok az kişinin yapabildiği ihtisas eğitimi olan “Aşere ve Takrib” (kıraat) tahsili, Rize medreselerinde yapılabilmekte, ayrıca Arapçanın yanı sıra birtakım Farsça ders kitapları da okutulmaktaydı.

Bizim Rize’de tespit ettiğimiz en eski medresenin tarihi 1776 yılından önceye kadar ulaşmaktadır. Bu medrese, Rize merkezde Kazdal Camisinin yukarısında ashab-ı hayrattan Rize Müftüsü Hacı Süleyman Efendi tarafından inşa ettirilmiş ve halk arasında Müftü Medresesi olarak anılan medresedir. Bu medresenin müderrisliğini kurucusu olan zatın irtihalinden sonra da Rize müftülüğüne getirilen kişiler deruhte etmiştir. Bu medrese ile birlikte adlarını tespit ettiğimiz hemen hemen hepsi 1800 yılından sonra kurulmuş medrese sayısı 48’dir. Şurası bir gerçektir ki bu sayı da kesinlik arzetmemektedir. Yapılacak alan ve arşiv araştırmalarıyla başkaca medreselerin tespiti de mümkün olabilecektir. Ayrıca bu medreselerin birçokları müstakil binalarda değil de bazı camilerin bünyelerinde, o caminin imamı olan zatın okuttuğu dersler ile sınırlı faaliyette bulunmuşlardır. Bu tür medreseler zaman zaman kısa ömürlü olduklarından tam sayılarını tespit etmek mümkün olamamaktadır. Yaptığımız araştırmalarda çeşitli kaynaklarda[5] ismi geçen Rize medreselerinden tespit ettiklerimiz şunlardır. (parantez içi tarihler kuruluş tarihlerini gösterir):

Rize’de

Müftü (Süleyman) Efendi Medresesi (1776)

Altıkulaçzade Medresesi (1860)

Cezayirli Ali Kaptan (Taşçıoğlu Camii) Medresesi

Kotracı Hacı Mehmed Efendi Medresesi

Malkoçoğlu Camii (Müftü Hasan Efendi) Medresesi

Uma (Ortapazar) Medresesi

Raşota (Söğütlü) Medresesi (1900)

Salaha (Yolveren) Medresesi (1875-1880)

Tekkeköy (Salarha Ahingöz) Medresesi (1891)

Ğoloz (Kendirli) Medresesi

Mişona (Pazarköy) Medresesi

Veyla (Veliköy) Medresesi (1892)

Hamalyoz (Gündoğdu) Medresesi

Askoroz Felenksu Medrese ve Mektebi

Aron-Mağloz (Camidağı-Sütlüce) Medresesi

Ardeşen’de

Timisvat (Köprüköy) Medresesi (1879)

Siyat (Cami mah.) Medresesi

Ğare (Işıklı) Medresesi

Kavaklı (Cibistas) Medresesi

Çamlıhemşin’de

Mollaveys (Ülkü) Medresesi

Hala (Aşağı Şimşirli) Medresesi

Çayeli’nde

Latum (Madenli) Medresesi

Arsevos (Aşıklar) Medresesi

Babik (Çukurluhoca) Medresesi (1876)

Haytef (Beşikçiler) Medresesi

Büyükköy Medresesi

Sırtköy Medresesi (1900)

Perkam (Demirhisar) Medresesi

Balahor (Yenice) Medresesi

Mapavri (Eski Camii) Medresesi

Fındıklı’da

Pishala-i Süfla (Kavaklı-Arılı) Medresesi

Sümer Medresesi

Güneysu’da

Potomya (Güneysu) Medresesi

Setoz (Ortaköy) Medresesi

Kuriloz (Adacami) Medresesi

Kamboz (Selamet) Medresesi

Pulihoz (Dumankaya) Medresesi

Kaluharaf (Kiremitköy) Medresesi

İkizdere’de

Kafkame Medresesi (1875)

Varda (Güneyce) Medresesi

Kabahor (Gölyayla) Medresesi

İyidere’de

Aspet Medresesi

Zavendik (Büyükçiftlik) Medresesi (1890)

Kalkandere’de

Karadere Medresesi (1869)

Vandri (Çağlayan) Medresesi

Andra (Hurmalık) Medresesi (1893)

Pazar’da

Atina (Pazar) Medresesi (1899)

Apso (Suçatı) Medresesi (1880)

Melyat (Merdivenli) Medresesi

Başköy Sinanoğlu Medresesi

Bu medreselerin hemen hepsi 1916 yılında vuku bulan Rus işgaline kadar faaliyetini sürdürmüştür. Rus işgali üzerine kapanan medreseler ve kütüphaneleri büyük ölçüde harap ve talan edilmiştir. 1918’de işgalin sonra ermesinden sonra meydana gelen otorite boşluğu, yaşanan kıtlık, fakirlik ve eşkıyalık hadiseleri nedeniyle bu medreselerin bazıları yeniden tedrisata başlayamadı. Bazı din adamlarının gayretiyle tedrisata başlayan medreseler ise 3 Mart 1924 tarihinde çıkan Tevhîd-i Tedrisât’a dair kanun ile ülkedeki bütün medreseler gibi kapatıldı. Bundan sonra uygun görülen bazı medrese binaları yeni sisteme göre kurulan tedrisat için hazırlandı ve 1928’e kadar Arap harfleriyle bu tarihten sonra da yeni kabul edilen Latin harfleriyle mektep olarak kullanıldı. Bu konuda medrese iken kapatılan Karadere Medresesi için Rize mebusu Ali (Zırh)’nin kaleme alıp 1925 yılında TBMM’ne verdiği, bu binanın vasıfları ve burasının tedrisat için kullanılmasına dair teklifi şöyle idi;[6]

Türkiye

Büyük Millet Meclisi

Kâtib-i Umûmiliği

Kavânin Müdüriyeti

ANKARA

Riyaset-i Celileye

Rize ve merkeze bağlı nahiye ve köylerde maarif teşkilatı namına medenî vasıtaların her türlüsünden mahrum ve mektep denilemeyecek derecede teşkilat-ı hususiyeye tabi’ bir takım ilim yuvalarından başka bir şey yokdur. Vaziyet-i coğrafiyesi itibariyle memleketin arazisi dağlık ve köylerinin yekdiğerinden uzak ve aynı zamanda köylerin yekdiğerine yol denilen şeylerle birbirine bağlı bulunmaması dolayısıyla merkezî olarak tesbit edilecek mekteplerden istifade sınırlı kalır. Öteden beri Rize halkının Türk camiasına kadı ve hoca yetiştirmiş olması, halkın ruhunda derin bir irfan izi bırakmasına sebebiyet vermişdir. Çağdaş irfan (eğitim) teşkilatı aslında Rize’de kuvvet-i mahsus olmayacak kadar azdır. Fakat memleketde okumak bilenlerin mikdarı mücavir vilayetlerin ahalisinden çok ve fakat tedrisat evvelce mütehassıs olanlarla yapılmadığından yazmak bilenlerın adedi pek azdır.

Karadere nahiyesinde hiçbir vilâyetin merkezinde bile olmayan kırk odalı kargır bir medrese vardır. Bu binaya iki-üç bin lira sarf etmek, memleketin en hücrâ bir köyünde modern bir mektebin vucûda gelmesini temin etmekdir. Kargir olarak dört cephe üzerine dörtgen şeklinde inşa edilen medresenin 40 odası vardır. Her cephede yirmi beş talebenin serbestce ders okuyabilmesi içün dört dershaneyi hâvîdir. Medresenin dört cepheyi teşkil eden dörtgen bir dönüm bahçesi vardır ki, orada her türlü oyun teşkilatı tesis edilebilir. Binanın sağ tarafı üzerinde de müderris içün üç oda, bir mutfak ve sair müştemilatı havî büyük bir bina vardır. Memleket derin bir ilim fakirliğı içinde çırpınır ve elinde birkaç bin lira sarfla en yeni ve çağdaş bir şekle çevrilebilecek bir binası bulunurken bahsedilen sebeplerin nazar-ı dikkate alınmaması, bu binanın zamanın tesiri ile büsbütün perişan ve harab olması ve dolayısıyla memleketde bilgisizliğin işkirarına badî olmakdan başka bir şey olmayacakdır. Bu sene doğu vilayetlerinde Gece İlk Mektebi açmak içün bu derece kâfi mikdarda tahsisat konulduğu cihetle, bu mekteblerden birinin Karadere nahiyesinde tesis ve teşkili ve arz edilen binanın tamiriyle, tedrisata [1]341 [1925] senesi Eylül’ünde başlanılması ve kilometre başına 56 kişi isabet eden memlekette nura ve rehaya doğru bir adım daha atılması memleket namına lâzımdır efendim.

11 Kânûnisani [1]341 [11 Ocak 1925]

Rize[Mebusu]

Ali

Gerçi Ali Zırh’ın bu teklifine Karadere’ye yakın Hopa’da bir iptidaî mektep bulunduğu, Doğu’da hiç mektebi bulunmayan vilayetlerin çokluğu gerekçesiyle olumlu cevap verilmemiştir ama daha sonra çevredeki birçok medrese binası mektep olarak kullanılmıştır. Nitekim 1876 yılında inşa edilmiş Çayeli Çukurluhoca medresesi buna bir örnektir. Bu medrese binası 1928-1929 yılından itibaren ilkokul olarak hizmete açılmış[7] 1996 yılına kadar köyün ilkokulu olarak kullanılmıştır. (Gününümüzde ayakta bulunan Rize’nin tek medrese binası olan bu yapının alt katı maalesef Çay alımevi olarak kullanılmakta ve burada bulunan talebe hücreleri ile şömineler kırılıp büyük ölçüde yok edilmiş durumdadırlar. Taşımalı eğitime geçilmesinden sonra terk edildiğinden harabeye dönmüş olan bu eser, ilgili kurumlar tarafından tescil edilip acil olarak korumaya ve onarıma alınmazsa 1-2 kış boyunca yağacak kar ile çökebilecek hale gelmiştir. Nitekim Rize’deki diğer medrese binaları bazen zamanın tahribatına, bazen çığ düşmesine, bazen yanında bulunan caminin genişletilmesi esnasında veya lojman arsası temininde, bazen de eski devire olan husumet nedeniyle tarihi ve sanat değerlerine bakılmaksızın yok edilmişlerdir). Varda (Güneyce) Medresesi de 1924’ten sonra uzun yıllar İlkmektep olarak kullanılmıştır.

Vakıf Kayıtlarına Göre 1898 Yılında Rize’deki Eğitim Kurumları

23 Ağustos 1898 tarihinde Trabzon Valisi Mehmed Kadri imzasıyla Maarif Nezaretine gönderilen Rize kazasıyla Mapavri (Çayeli), Kuraiseba (İkizdere) ve Karadere (Kalkandere) nahiyelerinde bulunan İslâm mektepleri, camiler, mescitler ve medreselere ait vakıf muhasebe cetvelinde, bölgedeki eğitim kurumlarının listesi verilmektedir. Gerçi o yıllarda faal olduğu halde listede gösterilmemiş bazı medreselerin varlığından listenin eksiksiz olduğunu söylemek mümkün değildir. Bununla birlikte liste yöredeki eğitim kurumlarının yaygınlığını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Listeye göre herbiri vakıf olan bu kurumların sayısı o zamanki idari düzenlemeye göre Rize mahallelerinde 34, Rize köylerinde 76, Çayeli’nde 56, İkizdere’de 19, Kalkandere’de 6 idi. Bugünkü idari düzenlemeye göre ise kurumun bulunduğu yerleşim yerleri dikkate alındığında bunlardan 77’si Rize merkeze bağlı mahalle ve köylerde, 66’sı Çayeli’nde, 19’u İkizdere’de, 6’sı İyidere’de, 9’u Derepazarı’nda, 10’u Güneysu’da, 4’ü de Kalkandere ilçesi sınırları dahilinde bulunmaktaydı. Bu kurumlardan;

75’i Mektep (sıbayn/Mahalle mektebi),

72’si Mektep ve Cami,

19’u Mektep ve Mescid,

12’si Cami,

9’u Medrese,

2’si Medrese ve Mektep,

1’i Medrese ve Cami,

1’i de Mektep-Medrese ve Cami olarak kaydedilmiştir.

Listede sadece mektep olarak kaydedilmiş olanların müstakil mektep yapıları oldukları, cami, mescid ve medreselerin bünyesinde bir mekânda faaliyet gösteren mekteplerin de bu kurumlarla birlikte kaydedilmiş oldukları anlaşılmaktadır. Listede mektebin bulunduğu yer adlarına bakıldığında köylerin çok büyük bir kısmı ile yaylalara kadar yayılmış oldukları görülür. Cetvelde Rize’deki mekteplerin sayısı 169, medreselerin sayısı 13 olarak verilmektedir.

1898 yılına ait cetvele göre Rize’deki eğitim kurumları, bulundukları köy/mahalle ve mütevelli adları şöyledir:[8]