Tarihten Sayfalar: 1880 Yılında Karadere Ağaları
İshak Güven Güvelioğlu
Osmanlı döneminde, yaşadığı yörede söz sahibi olan kişiler, âyân, eşrâf, hânedân, zâde ve ağa gibi adlarla anılırdı. Resmi belgelerde ise “vücûh-ı memleket”, yani memleketin saygın ve ileri gelenleri diye nitelendirilmiştir. Bu ailelere mensup olanların içlerinden yönetici, vali ve kadı gibi görevliler çıkmış, bunlar mahallî idareyi ellerinde bulundurmuşlar, şehir ve kasabalarında hükümet görevlileri ile birlikte etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Özellikle 18.yüzyılın ortalarına doğru devlet otoritesinin zayıflamaya başlamasıyla bu aileler, kendi bölgelerinde devamlı olarak idarecilik yapmış, böylece mahalli hanedanlıklar oluşmuştur. Söz konusu bu aileler etkinliklerini Cumhuriyet döneminde de sürdürmüş ve çok partili dönemde çıkardıkları siyasetçileriyle yer yer nüfuzlarını devam ettirmişlerdir.
Osmanlı Arşiv belgelerinden takip edildiği üzere Rize bölgesindeki âyan, eşraf ve ağa aileleri arasında ilk sıralarda yer alanlar şunlardı: Rize merkez’de Tuzcuoğlu, Mataracıoğlu, Yanbeyoğlu, İyidere’de Metozade, İkizdere’de Ekşioğlu, Kumbasaroğlu, Hemşin’de Siçanoğlu, Halitağazade, Ardeşen’de Seydioğlu, Pazar’da Baltaoğlu, Telataroğlu, Basaoğlu, Fındıklı’da Hacışahinzade aileleri. Kalkandere de ise bu çapta etkili ağa ve aileler bulunmamaktaydı.
Bu ailelerin önderi olan kişi genelde ağa olarak anılır ve çoğu zaman devlet adına çevrenin vergisini toplamak, askere sevk edilecekleri toplayıp sevk etmek gibi vazifeleri de deruhte ederlerdi. Hatta zaman zaman savaş zamanlarında kendilerine gönderilen ferman üzerine topladıkları askerler ile cepheye koşarlardı.
Bu ağalardan bazılarının bir takım kanunsuz işlere bulaşması, halka zulmetmesi, derebeyi tarzında bir yönetim oluşturmaya başlaması durumunda üzerlerine asker sevk edilmiş, sürgün ve hatta idam cezasına çarptırılanları olmuştur.
Trabzon Valisi Sırrı Paşa, 13 Eylül 1880 tarihinde Doğu Karadeniz bölgesinde bulunan nüfuzlu ve önde gelen kişilerini gösteren bir liste hazırlamış Bâbıâli (Hükümet merkezi)’ye göndermiştir. Listede 236 kişinin adı vardır. Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Tirebolu, Görele, Ordu, Of, Sürmene, Vakfıkebir, Rize, Hopa, Atina (Pazar), Torul kazalarını, Şarlı (Beşikdüzü), Maçka, Yomra, Akçaâbâd, Mapavri (Çayeli), Karadere (Kalkandere), Kurâ-yi seb‘â (İkizdere), Arhavi ve Kürtün nahiyelerinde bulunan ağalar ve önde gelen kişilerin adları verilmiştir. Belgede “Kıdem ve haysiyet ve emlak ve servetce ahâli-i sâireden mümtaz olanların isim ve şöhretleri” başlığıyla Trabzon’dan 34 kişi, Rize’den 46 kişi, Çayeli’nden 9 kişi, İkizdere’den 9 kişi ve Kalkandere’den 7 kişinin adı kaydedilmiştir.
Adı verilen her ağanın ve mümtaz kişinin ismi karşısında sosyal statü, halk üzerinde etkisi, devlete bağlılığı ve servetinin durumuna göre birinci, ikinci veya üçüncü derecede olduğu ifade edilmiştir. Bu listede adı geçen yedi Karedereli’den biri Efendi, altısı Ağa unvanıyla anılmıştır. 1880 yılına ait bu belgede adı geçen bu kişilerin o dönemde Karadere’nin en etkili kişileri olduğunda şüphe yoktur. Listede adı geçen Karadereliler ve vali Sırrı Paşa’nın bunlar için verdiği dereceler şöyledir:
Seymenzade Tahir Ağa: Servet ve haysiyetçe birinci derecededir.
Kalpakoğlu Hacı Hüseyin Ağa: Servetçe birinci, haysiyetçe üçüncü derecededir.
Körünoğlu Osman Ağa: Servetçe üçüncü, haysiyetçe ikinci derecededir.
Kansızoğlu Hurşid Ağa: Servetçe üçüncü, haysiyetçe ikinci derecededir.
Kukuloğlu Hüseyin Ağa: Servetçe üçüncü, haysiyetçe ikinci derecededir.
Müderris Hüseyin Efendi: Yalnız haysiyetçe birinci derecededir.
Likevanoğlu Hacı Mustafa Ağa: Servet ve haysiyetçe ikinci derecededir.
Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Y.PRK.UM.2/40.
Yazar/Haber : İshak Güven Güvelioğlu
Karadereden Kalkandereye Kitabında İlçemize ait ayrıntılı bilgilere ulaşabilirsiniz.