Öşür, İslâm maliyesinde toprak ürünlerinden alınan bir vergidir. Çeşitli dönemlerde şartlara, ürünün cinsine ve yetiştirilme şekline bağlı olarak % 5-% 10 arasında bir oranda tahsil edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin de en önemli gelir kaynaklarından biri olan öşür, “onda” veya “ondalık” adıyla anılmış, her türlü toprak ürünlerinden, çayırdan, bağ, bostan, meyve ağacı, şıra, pekmez, arı kovanları ve avlanan balık cinsinden tahsil edilmiştir.
1839 yılında ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu ile her alanda olduğu gibi öşür konusunda da bazı düzenlemeler yapılmış ve vergide adalet esasını yerine getirmek için her tarafta onda bir alınmasına karar verilmiştir. Bu sırada öşür vergisinin tahsili konusunda yeni düzenlemeler yapılmasına rağmen yetişmiş eleman eksikliği ve gerekli hazırlıkların tam olarak yerine getirilmemesi nedeniyle kararları uygulamak mümkün olamamıştır.
1851 yılında Rize kazasında öşür ödeyecek kişileri ve ödeme miktarlarını gösteren bir defter tutulmuştur. Bu defterde Rize’de bulunan 170 köy ve mahallenin kayıtları vardır. Bu köyler bugünkü idarî düzenlemede Rize Merkez, Kalkandere, İkizdere, İyidere, Derepazarı, Güneysu ve Çayeli ilçelerine bağlı yerleşim yerleridir.
Defterin ilk sayfasında, kayıtların irâde-i seniyye ve yeni nizamnameye göre hazırlandığı, 13 Mart 1851-12 Mart 1852 dönemine ait olduğu belirtilmiştir. Kişilerin ödeyeceği miktarlar tespit edilirken derece-i ziraate göre tevzî ve taksim olunduğuna da işaret edilmiştir.
Rize Merkez’deki mahallelerden başlayan kayıtlarda bütün yerleşim yerleri ve buralarda mülkü olanların öşür vergisi olarak ödeyecekleri miktarlar kuruş cinsinden yazılmıştır. Bu arada bazen çevredeki yakın bir köyde ikamet eden kişi, komşu köydeki arazisi nedeniyle oradaki mükellefler arasında yazıldığı da olmuştur.
Defterde Karadere köyleri şu sıraya göre kayıtlıdır: Patir, Pasalet, Sivarne, Tivranoz, Taserik, İnci, Arev, Seftar, Tonik, Tulun, Kapnes, Maşer, Tohli, Apancene, Vandri, Andra, Andra’ya bağlı Taserik ve Silyan.
Görüldüğü gibi defterde Karadere köylerin tümüne ait kayıtlar vardır. Bu bakımdan ait olduğu 19. yüzyılda Karadere köylerinde yaşayan hane sahibi adlarını, bunların aile lakaplarını, şöhretlerini ve ödedikleri vergi miktarlarını, dolayısıyla mali ve içtimai durumlarını tespit etmek mümkündür. Kayıtlar bu yönüyle yörenin ekonomik durumu ve aile tarihleri için de değerli bir kaynaktır. Kayıtlarda yer alan bazı sülale adları bugün yöremizde bilinmemektedir. Bu durum bazı adların zaman içinde değişikliğe uğraması ve unutulması, bazı akrabaların da göç ve nüfusun artmaması sebebiyle buradan tümüyle silinmesinin bir sonucudur.
Kayıtlara göre 1851 yılına Karadere köylerinde toplam 738 kişi öşür ödemekle mükelleftir. En çok öşür mükellefi bulunan köy seksen bir kişiyle Seftar, en az mükellef bulunan köy de yirmi kişiyle Tulun’dur.
Köylerin mükellef sayıları şöyledir:
Köy Adı | Mükellef sayısı | Miktar |
Patir ve Uruplu | 48 | 2.100 kuruş |
Pasalet | 49 | 1.900 kuruş |
Sivane | 42 | 990 kuruş |
Tivranoz | 37 | 1.065 kuruş |
Taserik | 43 | 667 kuruş |
İnci | 37 | 810 kuruş |
Arev | 16 | 650 kuruş |
Seftar | 81 | 2.550 kuruş |
Tonik | 25 | 692 kuruş |
Tulun | 20 | 567 kuruş |
Kapnes | 26 | 862 kuruş |
Maşer | 41 | 1.801 kuruş |
Tohli | 54 | 1.150 kuruş |
Apancene | 60 | 1.677 kuruş |
Vandri | 56 | 2.407 kuruş |
Andra | 41 | 1.190 kuruş |
Andra’ya bağlı Taserik | 11 | 180 kuruş |
Silyan | 51 | 2.710 kuruş |
Toplam | 738 | 23.968 kuruş |
Defterin başında da ifade edildiği gibi ödenecek öşür miktarları kişinin ziraat derecesine, dolayısıyla mali durumuna göre düzenlenmiştir. Bu durum o dönem kişilerin mali yönünü de göstermesi bakımından önemlidir. Buna göre köylerde en yüksek miktarda öşür ödeyen kişiler şunlardır:
Köy Adı | Öşür mükellefi | Ödeyeceği Miktar |
Patir ve Uruplu | Reisoğlu Mehmet | 210 kuruş |
Pasalet | Tüfekçioğlu Ahmet Likevaoğlu Memiş | 76 kuruş 76 kuruş |
Sivane | Karaibrahimoğlu İsmail | 74 kuruş |
Tivranoz | Kelerlioğlu Gençali | 105 kuruş |
Taserik | Feyizinoğlu Ameş | 38 kuruş |
İnci | Kumuşoğlu Mehmet | 57 kuruş |
Arev | Hüseyin’in oğlu Memiş | 90 kuruş |
Seftar | Uzunalioğlu Salih | 65 kuruş |
Tonik | Sarganoğlu Osman Mandanoğlu Memiş Öksüzoğlu Yakup | 60 kuruş 60 kuruş 60 kuruş |
Tulun | Gençalioğlu Memiş | 115 kuruş |
Kapnes | Memiş’in oğlu Memiş | 85 kuruş |
Maşer | Hacıbekiroğlu Hasan | 100 kuruş |
Tohli | Süleymanoğlu Abbas | 45 kuruş |
Apancene | Musluoğlu Ali | 93 kuruş |
Vandri | İstafiloğlu Hacı Hasan | 110 kuruş |
Andra | Mahmutçebioğlu Salih | 149 kuruş |
Andra’ya bağlı Taserik | Sarıhasanoğlu Molla Hasan Hacıoğlu Durmuş | 39 kuruş 39 kuruş |
Silyan | Tufanoğlu Hüseyin | 108 kuruş |
Bu kayıtlara göre Karadere köylerinde kendisine en yüksek öşür vergisi tahakkuk eden kişi 210 kuruş ile Patir köyünden Reisoğlu Mehmet, ikinci de Andra köyünden 149 kuruş ile Mahmutçebioğlu Salih’tir.
Karadereden Kalkandereye Kitabında İlçemize ait Köylerin öşür mükellefleri ayrıntılı olarak verilmektedir.
Kalkandere Vakfı'nın Üsküdar'daki vakıf merkezinden temin edebilirsiniz